یک روز بررسی در قلعه خان

امروز پنج شنبه یکی دو روز قبل از شروع کار تعیین حریم، به منظور بررسی و ارزیابی محوطه قلعه خان و تعیین موقعیت گمانه هایی که قرار است از فردا باز کنیم به روستای قلعه خان رفتیم. در راستای این بازدید با توجه به موقعیت خانه های این روستا که در اطراف تپه قلعه خان قرار گرفته مجبور شدیم جهت بررسی وضعیت محوطه به خانه برخی از اهالی این روستا نیز سری بزنیم. در طی این بازدیدها سعی کردیم با برقراری مکالمه ای با افراد قدیمی این روستا اطلاعاتی هرچند اندک و نامطمئن از آن چه بر سر این تپه گذشته و موجب شده به وضعیت کنونی در بیاید بدست آوریم. در ادامه این بررسی به خانه پیرمردی به نام حاج غلامرضا نودهی وارد شدیم که به همراه همسرش زندگی می کرد. با وی در حالی که بر روی تراس حیاط بر روی دو زانو نشسته بود و در حال خواندن قرآن بود سخنی چند گفتیم.
پیرمرد در حالی که به نظر می رسید سنی حدود 70 سال داشته باشد گفت که از حدود 7 الی 8 سالگی به یاد دارد که خانواده هایی بر روی این تپه زندگی می کرده اند. یعنی به عبارتی چیزی در حدود 60 تا 70 سال پیش اهالی روستا زندگی بر روی این تپه نسبتاً مرتفع را به اسکان در این دشت های حاصلخیز و پر آب اطراف آن ترجیح داده اند. از لا به لای سخنان او می شد تا حدی دلیل این امر را متوجه شد. وی از حمله ترکمانانی گفت که خود او آن را به چشم ندیده بود ولی از پدر خود آن را شنیده بود و ذکر کرد که در طی این حملات روستای قاضی که در نزدیکی روستای قلعه خان بوده کاملاً ویران شده ولی ترکمانان به روستای آنان نتوانسته بودند هیچ آسیبی برسانند. او همچنین گفت که به یاد می آورد در همین دوران کودکی مردم روستا کم کم از بالای تپه پایین آمده اند و در اطراف آن ساکن شده اند. سخنان این فرد از اهالی روستا هرچند ممکن است به لحاظ گاهنگاری و تاریخی اشکالاتی داشته باشد ولی در پس آن می تواند مبین الگویی است که در استقرارهای باستانی نیز می توان آن را دید و آن این است که نا امنی و تهاجم می تواند به عنوان یک عامل در تغییر الگوی استقرار و میزان توسعه و پیشرفت آن تأثیرات به سزایی داشته باشد.
پیرمرد با تپه خاطرات زیادی را سپری کرده بود و به یاد داشت، از بازی های کودکانه ای که بر روی آن انجام می داده تا تخریبی که توسط برخی افراد در آن ایجاد شده است. او می گفت در حدود سال 1356فردی به نام خسرو خان که از مالکان و زمینداران منطقه بوده اقدام به برداشت بخش زیادی از خاک اطراف تپه کرده و آن را توسط کامیونی به زمین های خود منتقل کرده است. قسمتی دیگر از خاک نیز توسط اهالی خود روستا در زمین های کشاورزی مورد استفاده قرار گرفته و موجب آن چه شده که امروز آن چه را ببینیم که بر سر این تپه باستانی اتفاق افتاده است. نکته ای دیگر که پیرمرد به آن اشاره کرد این بود که اهالی روستا پس از این که تصمیم به تغییر محل استقرار خود از روی تپه به زمین های اطراف آن دادند برای ساخت خانه های خود از همان تیرهای چوبی استفاده کردند که در خانه های روی تپه از آن استفاده کرده بودند. در واقع این تیرهای چوبی از چوب درختی به نام ارسی بودند که به دلیل مقاومت آن در برابر موریانه بسیار مورد توجه بوده است. این چوب در منطقه بسیار مهم بوده و بعضاً جنبه تقدسی نیز برای آن در نظر داشته اند ولی امروزه این گونه گیاهی به کلی در منطقه از بین رفته است.
پیرمرد و همسرش را در حالی که سخنان بسیاری برای گفتن داشتند ترک گفتیم تا بررسی خود را در مورد محل ایجاد گمانه ها ادامه دهیم.

مسعود رحمتی

دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی

عضو هیئت تعیین حریم محوطه قلعه خان

بنام خدا
قلعه خان شروعی دوباره
پس از سه سال وقفه در اقدامی جدید در پی آغاز فصلی مختصر با عنوان گمانه زنی به منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپۀ قلعۀ خان هستیم. این فصل در عملا از 10/5/88 آغاز می شود. پژوهش میدانی فصل نخست هیئت قلعه خان گمان کنم 15/5/85 به پایان رسید.
این فصل مانند دو فصل گذشتۀ پژوهش در شهرستان مانه و سملقان ساکن مدرسه پژوهش هستیم. به نظرم سکونت در مدرسه پژوهش برای هر پژوهشگری غنیمت است. برای این مهم از همکاری صمیمانۀ آموزش و پرورش شهرستان مانه و سملقان بویژه رئیس محترم آن حاج آقا رستگار و ریئس فرهنگ مدار مدرسه پژوهش جناب آقای سیامک مه رو تشکر و قدرشناسی می کنم.
آغاز این فصل را همچنین مدیون پیگیری های دلسوزانۀ امید آدینه سرپرست میراث فرهنگی شهرستان که زمانی عضو هیئت بود و اکنون مسئول پایگاه است. علی کاظمی ریئس سازمان میراث فرهنگی ... استان خراسان شمالی، برادر نجفی معاون میراث فرهنگی استان و علی وحدتی باستان شناس سازمان یاد شده هستیم. همکاران دیگری در این سازمان در مراحل و مکاتبات اداری همکاری و مشارکت داشتند که از همه قدرانیم.
پژوهشکدۀ باستان شناسی و خاصه همکار ارجمند کاظم عرب و دبیرخانه آن، دفتر ریاست پژوهشگاه برادر قیاسی و دکتر میرزا احمد کوچک خوشنویس ریئس محترم پژوهشگاه در مراحل اداری صدور مجوز هیئت را مساعدت نموده اند. از آنها نامبردگان و ذکر نام نشدگان تشکر می کنم.
و اما بعد، هئیت همین روزه ها گام به گام دارد آماده می شود. بازدید در اطراف تپه، بررسی های دقیق و ارزیابی محل گمانه ها، بحث و تبادل نظر همراه با تجهیز هیئت فعالیت های متنوع روزهای آغازین است. این هم تصاویری از ابزارها و تجهیز هیئت کلنگ و "مارشال تاون" ایرانی. ما در پژوهش بم برای آهنگر و کلنگ گیر افتاده بودیم اگر شما در چنین موقعیتی بودید به شماره 09159846736 آقای احسانی تماس بگیرید آهنگر آشخانه ای، سفارش همه باستان شناسا رو کرده ام.

با احترام گاراژیان

با سلام

در حال تدارک برای انجام و آغاز فصلی جدید در تابستان برای گمانه زنی به منظور تعیین حریم قلعه خان هستیم. این فصل بصورت پژوهشی اجرایی و تنها در حریم و اطراف عرصه انجام خواهد شد. در این فصل نیز از مدرسۀ پژوهش به عنوان پایگاه استفاده خواهیم کرد از علاقه مندانی که مایل به پیوستن به تیم ما یا علاقه مند به همکاری هستند خواهشمند است به ogarajian@yahoo.com پیام ارسال نمایند.

آثار قابل توجه از دوره تاریخی در قلعه خان شناسایی شده است. ابتدا جواد جعفری و سپس علی هژبری در این مهم هئیت را یاری نمودند. برای فصول آتی از علاقه مندان به دوره تاریخی خاصه اواخر اشکانی و اوایل اشکانی با رویکرد دانشگاهی و باستان شناسی تاریخی دعوت به همکاری می شود. برای مثال عکس زیر یکی از اثار است که در گمانه چهار شناسایی شد: مشتۀ گلی با شش نشان مهر روی آن.

گمانه یک لایه نگاری نخستین گمانه ای بود که آغاز شد در عکس زیر آغاز فعالیت این گمانه را می توانید مشاهده کنید. عمران گاراژیان و امید آدینه در کنار گمانه. این گمانه اطلاعات مهمی در مورد دوره اسلامی را نشان داد. آثار اسلامی در میان سازۀ تاریخی احداث شده بود.

مقدمه
گمانه زنی به منظور لایه نگاری تپه قلعه خان به پیشنهاد پژوهشکده باستان شناسی با مجوز شماره 10089/251 مورخ 27/12/1384پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری انجام شد. طبق پیشنهاد اولیه، زمان انجام پژوهش میدانی 14/1/ 1385تا 15/3/1385بود اما به سبب اهمیت اثر، ناتمام ماندن پژوهش و اضطراری بودن شرایط آثار، مجوز یاد شده دو بار هر بار پانزده روز به پیشنهاد مجری(عمران گاراژیان) تمدید شد. پژوهش میدانی تا مورخ 15/4/1385 به طول انجامید و پس از تاریخ یاد شده نیز حفاظت اولیه و مستند سازی تا تاریخ 15/5/1385 ادامه داده شد.
پیشنهاد لایه نگاری قلعه خان براساس بازدید های مقدماتی ارائه شد و به سبب اهمیت آثار شناسایی شده در این بازدیدها و اضطراری بودن شرایط اثر، طرح مورد موافقت شورای پژوهشی قرار گرفت. واقع شدن تپه در میان روستای معاصر قلعه خان، برداشت شیب اطراف تپه طی سال 1355و ایجاد گودال هایی در اطراف آن که طی سی ساله پس از انقلاب با زباله های روستای معاصر پر شده بود. وجود لایه های متعدد از نوسنگی تا حدود پنجاه سال پیش و در دسترس بودن لایه های اواخر نوسنگی و اوائل مس – سنگی، روی سطح نزدیک خانه های ساکنان روستا، موجب شد که پژوهش فصل نخست بطول انجامد. فعالیت های انجام شده در تپه قلعه خان به تناسب شرایط و موقعیت تپه متنوع و به شرح زیر بودند.
1) برداشت زباله های اطراف تپه و پاکسازی محیط اطراف آن.
2) احداث گمانه های آزمایشی برای انتخاب محل مناسب گمانه های اصلی لایه نگاری.
3) انجام لایه نگاری در چهار گمانه که کل ارتفاع بقایای تپه را پوشش دهد.
4) بررسی و خوانا سازی ساختارهای معماری تپه و ارائه پیشنهاد پلان سازه دوره تاریخی.
5) برداشت برش های اطراف تپه و تکمیل نقشه های منحنی میزان.
6) اقدام برای تعیین حریم اثر که یک چهارم آن انجام شد اما به سبب محدودیت بودجه و وسعت گستره آثار ناتمام ماند.
7) انجام مطالعات بین رشته ای و ارسال نمونه هایی برای گاهنگاری مطلق.
اهم فعالیت های انجام شده بود، که گزارش توصیفی آن در این مجموعه ارائه می شود. به شرحی که خواهد آمد(تشکر و قدر دانی) افراد زیادی در این پژوهش مشارکت داشته اند اما نقصان های پژوهش بدیهی است که بر عهده اینجانب (عمران گاراژیان) است. از افراد و همکاران تیزبینی که این نقصان ها را یادآور شوند، پیشاپیش تشکر و قدر دانی می کنم.
تشکر و قدر دانی
مردم روستای قلعه خان، خاصه ساکنان اطراف تپه، اعضای شورا بویژه جناب آقای جان محمد کشوری کارگران سخت کوش روستا و راننده تراکتوری که زباله ها را با آن حمل می کردیم(جناب آقای احسان مکرمی) حامیان ما در محل بودند، از آنها متشکرم که میهمانان ناخوانده ای چون ما (هیئت باستان شناسی) را به گرمی پذیرفتند. حتی از آقای محترمی که پژوهش ما را پایمال کردن بیت المال می دانست به سبب توجهی که به این مهم داشت، متشکرم.
مسئولان محلی: فرمانداران شهرستان سملقان، اداره میراث فرهنگی و خاصه نگهبانان آثار فرهنگی یار و مددکار ما بودند. از حمایت های اداره محترم آموزش و پرورش شهرستان مانه و سملقان بویژه جناب آقای سیاوش مه رو(ریئس وقت مدرسه) که هیئت پژوهشی باستان شناسی را میهمان مدرسه شبانه روزی پژوهش کردند و حامیان واقعی این پژوهش در شهرستان بودند صمیانه تشکر و قدر دانی می کنم. خوی نیک مرد"نیک خوی[1]" این مدرسه دلگرمی هیئت باستان شناسی بود. به همت انجمن عکاسی بجنورد( آقایان آزاد بیگی، میانجی و... ) از اکثر آثار فرهنگی بدست آمده از پژوهش میدانی، عکس های مناسب تهیه شد. از آنان به سبب همکاری صمیمانه شان که با مناعت طبع هنرمندانه شان بدون هیچگونه چشم داشتی هیئت باستان شناسی را یاری کردند تشکر و قدر دانی می کنم.
ازهمکاران ارجمند سازمان خراسان شمالی آقایان فغانی و لشکری مدیران اسبق و فعلی معاونان محترم آقایان قویدل، نجفی و کاظمی همچنین کارشناسان محترم آقایان محمد امانی، علی وحدتی و امید آدینه همچنین آقایان علی آبادی و ابراهیمی و بخش های دفتر حراست، دبیرخانه و موزه که همکاری نزدیکی با هئیت باستان شناسی داشتند، تشکر و قدر دانی می کنم.
پژوهشکده باستان شناسی جناب آقای دکتر آذرنوش و جناب آقای دکتر فاضلی روسای اسبق و فعلی پژوهشکده آقایان مرتضایی و عرب معاونان محترم پژوهشکده بخش مالی جناب آقای تولیت و دبیرخانه در اجرایی شدن این این پژوهش نقش داشتند از همه آنان صمیمانه سپاسگزارم. همچنین از جناب آقای مهندس عادل فرهنگی مشاور محترم پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای بازدید و مشاوره در محل تشکر می کنم.
اعضای محترم هیئت که در پژوهش میدانی مشارکت داشتند عبارتند از لیلا پاپلی یزدی، محسن دانا، محمد امانی، امید آدینه، رقیه رحیمی سرخنی، وحید عسکر پور، علی هژبری، فاطمه آقایاری، جواد جعفری، سلمان شادکامان، روح ا... یوسفی، شادی گنجی، مریم شکویی، اعظم جودی، سمیه علوی و سرکارخانم شاکری(مرمت اشیاء) از همه برای تلاش بی وقفه و همکاری صمیمانه تشکر و قدرشناسی می کنم.
مطالعات بین رشته ای گیاه باستان شناسی بوسیله پرفسور لورنزو کنسانتینی و خانم دکتر مارگرتا تنبرگ، دیرین انسان شناسی بوسیله استاد فرزاد فروزانفر و رسوب شناسی ابزارهای سنگی بوسیله سیلویا بقیس و مطالعات تکنیک سفالگری بوسیله اِرمانس دیفالیس انجام شده یا در حال انجام است از همه آنان برای همکاری نزدیک و صمیمانه با هیئت باستان شناختی لایه نگاری قلعه خان تشکر و قدر دانی می کنم.
[1] - جناب آقای ابراهیم نیک خو سرایدار مدرسه پژوهش در شهر آشخانه بود.
دربارۀ عکس ها: عکس اول جواد جعفری در کنار راهی که برای حفاظت از تپه و جان ساکنان بسته شد. این مهم در روزه های نخست انجام شد. عکس دوم نخستین فعالیت ما در محل بود یعنی برداشتن زباله هایی که در 30 سال گذشته ریخته شده بود.
عکس سوم سفال صدر اسلامی ته کاسه ای که بدون اعراب در آن "برکت" نوشته شده است.
تا فرصتی دیگر

اول دفتر بنام ایزد دانا

قلعه خان نام روستایی در کنارۀ جاده شمال ایران از غرب بجنورد بطرف پارک ملی گلستان است. در سال 1382 آن را بازدید کردم و در بهارسال 1385 پس از سال ها پیگیری در آن گمانه زنی گسترده و لایه نگاری انجام دادم. برای انتشار نتایج ایم پژوهش باستان شناختی تاکنون موفقیتی کسب نکرده ام. برای جلوگیری از طولانی شدن اطلاع رسانی بطور تدریجی اطلاع رسانی خواهم کرد. به امید اینکه دیر نشده باشد. اگرچه دیر بماندم امید برنگرفتم .... سعدی علیه رحمه

عمران گاراژیان

موقعيت کلی تپه
تپه باستاني قلعه خان در مرکز روستايي به همين نام در جهت غربي و درفاصله حدوداً بیست و سه کيلومتري شهر آشخانه قرار گرفته است. منطقه‌اي که اين تپه در آن قرار گرفته است دشت ميان کوهي کوچکي است که توسط کوههاي سرسبز با ارتفاع متوسط محصور شده است. تمامي اين دشت زير کشت باغات ميوه و مزارع غلات قرار گرفته است. منازل مسکوني ساکنين روستا به صورت دايره دراطراف تپه حلقه زده‌اند در قسمت شمالي تپه و در فاصله تقريباً50 متري آن چشمه آب شيريني وجود دارد که امروزه از آب آن تنها براي آبياري مزارع استفاده مي شود. همچنين از فاصله 100 متري شمال غرب تپه يک نهر کوچک آب که مسيرآن جنوب شرقي - شمال غربي است مي گذرد آب چشمه شمالي تپه نيز به اين نهر سرازير مي شود.جاده گرگان به بجنورد از 5 کيلومتري جنوب روستاي قلعه خان مي گذرد در جهت غرب و شمال غرب تپه سه برجستگي به صورت تپه از سطح زمينهاي اطراف در 1 ، 5/1و 2 کيلومتري تپه قرار گرفته‌اند. نزديکترين روستا به روستاي قلعه خان روستاي رحمت آباد است که در2 کيلومتري جنوب شرق آن واقع شده است نوع اقليم منطقه معتدل کوهستاني و گله‌هاي دام و کشاورزي منابع اصلي درآمد مردم منطقه است.
حجم کلي باقي مانده از تپه تاحدود زيادي بازگو کننده فرسايش و تخريبهاي طبيعي و انساني در محل است شکل امروزي اين تپه شبيه به استوانه‌اي تقريباً گرد شده است که ديواره‌هاي تپه از تمام اضلاع به صورت يک برش، قابل مشاهده است اين عامل که نتيجه فرايندهاي انساني و طبيعي گذشته بر اين تپه است، باعث شده لايه و ساختارهاي معماري تا حدود زيادي در برش ديواره مشخص باشد. دامنه‌هاي غربي و شمالي و شرقي تپه توسط ساکنين محل در گذشته، بسيارمورد خاک برداري قرارگرفته است به گونه‌اي که ارتفاع ديواره‌ها در اضلاع ذکر شده بيشتر از اضلاع ديگر است در اطراف تپه و در ميان خانه‌هاي مسکوني روستاي امروزي، تپه هاي بزرگ و کوچک به صورت جدا و منفک از تپه اصلي مشاهده مي شود و به نظر مي رسد وسعت تپه بيشتر از شکل امروزي باقي ماند آن بوده است.